اعمال مربوط به شب اول محرم؛ آداب و اعمال اولین روز از دهه محرم، وقایع مربوط به روز و شب اول محرم
ماه محرم، ماه عزاداری سید و سالار شهدا، امام حسین (ع) است. هر روز از دهه اول محرم، دارای روایات و اعمال و آداب خاص خود می باشد که در این مطلب به آن ها خواهیم پرداخت.
روز اول محرم
روز اول محرم الحرام مصادف با سال 61 هجری قمری بوده است، روز اول محرم روزی است که امام حسین (ع) به قصر بنی مقاتل رسید و در آنجا بود که با عبیدالله بن حر جعفی و عمرو بن قیس مشرقی ملاقات کرد و ایشان را به یاری طلبید. اما هر دو از یاری امام سر باز زدند. در آخر شب که اباعبدالله (ع) به همراه یاران از قصر بنی مقاتل کوچیدند، در پشت اسب خود چرتی زدند و بیدار شدند و آیه استرجاع بر زبان آوردند.
روایات و توصیه های زیادی درباره روز اول محرم شده است که از آن جمله می توانیم به روایتی از امام رضا (ع) اشاره کنیم که ایشان فرمودند:
«بر کسى چون حسین باید که گریندگان بگریند؛ زیرا که گریستن بر او گناهان بزرگ را مىزداید. سپس ادامه دادند: چون ماه محرّم مىرسید کسى پدرم علیهالسلام را خندان نمىدید. غم و اندوه بر او چیره بود تا آن که ده روز مىگذشت، روز دهم روز سوگوارى و اندوه و گریه او بود و مىفرمود: این روزى است که حسین علیهالسلام در آن کشته شد؛ فَعَلى مِثلِ الحُسَینِ فَلیَبکِ الباکونَ؛ فإنَّ البُکاءَ علَیهِ یَحُطُّ الذُّنوبَ العِظامَ. ثُمَّ قالَ علیهالسلام: کانَ أبی علیهالسلام إذا دَخَلَ شَهرُ الُمحَرَّمِ لا یُرى ضاحِکا ، وکانَتِ الکَآبَهُ تَغلِبُ علَیهِ حَتّى تَمضِیَ عَشرَةُ أیّامٍ، فإذا کانَ یَومُ العاشِرِ کانَ ذلکَ الیَومُ یَومَ مُصیبَتِهِ وحُزنِهِ وبُکائهِ، و یَقولُ: هُوَ الیَومُ الَّذی قُتِلَ فیهِ الحُسَینُ علیهالسلام.»
شیعیان از امام رضا(علیه السلام)، چنین نقل می کنند که ایشان فرمودند: «وقتی محرم فرا می رسید، پدرم خندان دیده نمی شد، حزن و اندوه تا پایان دهه اول بر او غالب بود و روز عاشورا، روز حزن و مصیبت و گریه ایشان بود.»
همچنین حضرت امام رضا(علیه السلام) درباره عاشورا می فرماید: «كسی كه عاشورا روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد، خداوند قیامت را روز شادمانی و سرور او قرار خواهد داد.»
عزاداری امام حسین (ع) یکی از سنت های دیرین دوستداران اهل بیت و دوستداران و محبان امام حسین (ع) می باشد. به گونه ای که هر ساله شاهد مجالس عظیمی از عزاداری امام حسین (ع) می باشیم. هر یک از علما توصیه هایی را برای شب و روز اول محرم بیان داشته اند که به آن ها می پردازیم.
شب اول:
سیّد ابن طاووس در کتاب «اقبال» براى این شب، چند نماز ذکر فرموده: اوّل: صدر رکعت که در هر رکعت سوره هاى «حمد» و سوره «توحید» خوانده میشود.
دوّم: دو رکعت که در رکعت اول سوره هاى «حمد» و «انعام» ، و در رکعت دوم سوره هاى «حمد» و «یس» خوانده میشود.
سوم: دو رکعت که در هر رکعت سوره «حمد» و یازده سوره «توحید» خوانده مى شود.
از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله روایت شده: هرکه این دو رکعت نماز را در این شب بجا آورد، و فردایش را که اول سال است روزه بدارد، مانند کسى است که همه طول سال را همواره کار خیر کرده، و در آن سال محفوظ باشد، و اگر بمیرد به بهشت میرود.
سیّد ابن طاووس براى هلال این ماه دعاى مبسوطى ذکر کرده است.
روز اول:
بدان که روز اوّل محرم، اول سال قمرى است، و در آن دو عمل وارد شده: اول: روزه گرفتن، در روایت ریّان بن شبیب از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده:
هرکه در این روز روزه بدارد، و خدا را بخواند خدا دعاى او را مستجاب کند، چنان که دعاى زکرّیا را اجابت فرمود.
دوم: از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده:
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله روز اول محرم دو رکعت نماز بجا آورد، و چون فارغ میشد، دستها را به آسمان برمیداشت و این دعا را سه مرتبه میخواند:
اللَّهُمَّ أَنْتَ الْإِلَهُ الْقَدِیمُ وَ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِیدَةٌ فَأَسْأَلُکَ فِیهَا الْعِصْمَةَ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ الْقُوَّةَ عَلَى هَذِهِ النَّفْسِ الْأَمَّارَةِ بِالسُّوءِ وَ الاشْتِغَالَ بِمَا یُقَرِّبُنِی إِلَیْکَ یَا کَرِیمُ یَا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا عِمَادَ مَنْ لا عِمَادَ لَهُ یَا ذَخِیرَةَ مَنْ لا ذَخِیرَةَ لَهُ یَا حِرْزَ مَنْ لا حِرْزَ لَهُ یَا غِیَاثَ مَنْ لا غِیَاثَ لَهُ یَا سَنَدَ مَنْ لا سَنَدَ لَهُ یَا کَنْزَ مَنْ لا کَنْزَ لَهُ یَا حَسَنَ الْبَلاءِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا عِزَّ الضُّعَفَاءِ یَا مُنْقِذَ الْغَرْقَى یَا مُنْجِیَ الْهَلْکَى یَا مُنْعِمُ یَا مُجْمِلُ یَا مُفْضِلُ یَا مُحْسِنُ،
خدایا تویى معبود ازلى، و این است سال نو، در این سال از تو درخواست میکنم حفظ شدنم را از شیطان، و قدرت و غلبه و بر نفس فرمانده به گناه، و مشغول بودن به آنچه که مرا به تو نزدیک میکند، ای صاحب بزرگى و بزرگوارى، اى تکیه گاه کسیکه تکیه گاهى ندارد، اى اندوخته کسى که اندوخته کسى که اندوخته اى ندارد، اى پناهگاه کسی که پناهگاهی ندارد، اى فریادرس کسى که فریادرسى ندارد، اى پشتوانه کسى که پشتوانه‌اى ندارد، اى گنجینه کسى که گنجى ندارد، اى نیکو آزمایش، اى بزرگ امید، اى عزّت ناتوان، اى نجات ب خش غرق شدگان، اى رهاننده هلاک شدگان، اى نعمت دهنده، ای زیباکار، اى فزون بخش، اى نیکوکار،
أَنْتَ الَّذِی سَجَدَ لَکَ سَوَادُ اللَّیْلِ وَ نُورُ النَّهَارِ وَ ضَوْءُ الْقَمَرِ وَ شُعَاعُ الشَّمْسِ وَ دَوِیُّ الْمَاءِ وَ حَفِیفُ الشَّجَرِ یَا اللَّهُ لا شَرِیکَ لَکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَیْرا مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لا یَعْلَمُونَ وَ لا تُؤَاخِذْنَا بِمَا یَقُولُونَ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَ مَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُوا الْأَلْبَابِ رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ
تویى که برایت سجده کرد، سیاهى شب، و روشنى روز، و تابش ماه، و شعاع خورشید، و خروش آب و صداى برگ درختان، اى خدا شرکى براى تو نیست.
خدایا ما را بهتر از آنچه گمان میکنند قرار ده، و از ما آنچه را نمیدانند بیامرز، و به آنچه از ما میگویند سرزنشمان مکن، خدا مرا بس است، معبودى جز او نیست، بر او تکیه کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است، به او ایمان آوردیم.
همه چیزها از جانب پروردگار ماست، و یادآور نشوند مگر صاحبان خرد، پروردگارا دلهاى ما را بعد از آنکه هدایتمان فرمودى منحرف مکن، و از نزد خود رحمتی به ما ببخش، همانا تو بخشنده اى.
شیخ طوسى گفته روزه دهه اول محرم مستحب است ولى روز عاشورا تا بعد از عصر از خوراکى و آشامیدنى خوددارى کند، آنگاه کمى تربت بخورد، و سیّد روایت کرده که روزه تمام این ماه فضیلت دارد، و روزه آن روز روزه دار را از هر گناهى حفظ میکند.
مسلم اولین شهید کربلا
مسلم، نخستین شهید واقعة کربلاست. شهادت او کمی پیش تر از حادثه کربلا رخ داده است و شب نخست ماه محرم به پاس فداکاری و جان فشانی های این سفیر شهید راه سرخ، شب حضرت مسلم بن عقیل نام نهاده شده است. مسلم الگوی محبت و وفاست. او عاشقی دل باخته بود که تا آخرین لحظه از عشق پاک خود به حسین(ع) دست بر نداشت و در اوج بی وفایی کوفیان به مولایش وفادار ماند.
وقایع شب و روز اول محرم
1ـ نماز: این شب چند نماز دارد كه یكی از آنها به شرح ذیل است:
دو ركعت، كه در هر ركعت بعد از حمد یازده مرتبه سوره توحید خوانده شود.
روزه گرفتن در روز عاشورا كراهت دارد؛ ولی بهتر است بدون قصد روزه، تا بعد از نماز عصر از خوردن و آشامیدن خودداری شود
در فضیلت این نماز چنین آمده است:
«خواندن این نماز و روزه داشتن روزش موجب امنیّت است و كسی كه این عمل را انجام دهد، گویا تمام سال بر كار نیك مداومت داشته است.»(5)
2ـ احیای این شب.
3ـ نیایش و دعا.
اعمال روز اول محرم
اول محرم هر سال اولین روز سال قمری است. از امام محمدباقر(علیه السلام) روایت شده است: «آن كس كه این روز را روزه بدارد، خداوند دعایش را اجابت می كند، همانگونه كه دعای زكریا(علیه السلام) را اجابت كرد.»
دو ركعت نماز خوانده شود و پس از آن سه بار دعای زیر قرائت گردد:
«اللّهم انت الاله القدیم و هذه سنةٌ جدیدةٌ فاسئلك فیها العصمة من الشیطان و القوَّة علی هذه النّفس الامّارة بالسُّوء»؛بارالها! تو خدای قدیم و جاودانی و این سال، سال نو است، از تو می خواهم كه مرا در این سال از شیطان حفظ كنی و بر نفس اماره (راهنمایی كننده) به بدی پیروز سازی.
خوابیدن امام حسین (ع)
عقبه بن سمعان مي‌گويد : هنگامی كه از قصر بنی مقاتل گذشتيم و ساعتی را پيموديم، خواب كوتاهی حسين را گرفت و پس از لحظه‌ای بيدار شد و دوباره اين جمله را بر زبان جاري كرد، فرمود: «انا لله و انا اليه راجعون و الحمد الله رب العالمین.» دوبار، سه بار آن را تکرار کرد. فرزند آن حضرت، علی بن حسين كه بر اسبی سوار بود پيش آمده به پدر گفت: پدر جان، قربانت گردم چه سبب شد كه كلمه استرجاع بر زبان جاري كردی؟ و بر ای چه الحمد الله گفتی؟
حسين (ع) فرمود: اسب سواری در پيش نمودار شد و گفت: اين گروه همچنان پيش می‌روند و مرگ نيز به سويشان پيش میرود .من دانستم كه آن پيك، جان ماست كه خبر مرگ ما را می‌دهد.
علی بن حسين گفت: پد رجان! خدا هرگز برای شما بدی پيش نياورد، مگر ما بر حق نيستيم؟
فرمود: چرا! سوگند بدان خدايی كه بندگان به سويش بازگشت كنند، حق با ماست.
علی بن حسين گفت: پدر جان! در اين صورت ما از مرگ باكی نداريم که بر حق بمیریم.
حسين فرمود: خدايت پاداشی نيك دهد بهترين پاداشی كه فرزندی از پدر خويش بيند.
بر اساس آنچه در مقاتل الطالبيين نقل شده است، اين حادثه بايد بعد از قصر بنی مقاتل و در نزديكی كربلا اتفاق افتاده باشد. ابن اعثم كوفی اين حادثه را در ثعلبيه می‌داند.
دیدار امام حسین (ع) با عبیدالله بن حر جعفی در قصر بنی مقاتل
قصر بنی مقاتل يكی از كاروانسراهای نزديك كوفه است كه امام حسين (ع) در روز اول محرم الحرام سال 61 هجری قمری از آن محل نيز عبور كردند. اين كاروانسرا و منزل را به آن جهت مقاتل می‌نامند كه ساختمان و بنای موجود در آن مكان به مقاتل بن حسان بن ثعلبه تعلق داشت.
فيالك حسرةً ما دمتُ حيّاً ترود بين صدری و الترّاقی
دیدار امام حسین (ع)با عمرو بن قیس مشرقی
در همین منزلگاه و در روز اول محرم الحرام بود که “عمرو بن قیس مشرقی” به همراه پسر عمویش به خدمت امام حسین (ع) آمد و سؤالی از آن حضرت نمود. بعد امام (ع) پرسید: آیا برای یاری من آمده‌اید؟ گفت: خیر زیرا من مردی عیال‌وار هستم و از طرفی مال التجاره زیادی از مردم نزد من است، نمی‌دانم سرنوشت این کار به کجا می‌رسد و صلاح نیست که مال و امانت مردم در دست من ضایع شود! پسر عموی او هم شبیه همین حرف‌ها را تکرار کرد! حضرت فرمود: بروید و اینجا نمانید و فریاد مرا نشنوید و سیاهی مرا ننگرید، زیرا هر که فریاد مرا بشنود و سواد مرا بیند و یاری‌ام نکند، بر خدای عز و جل، حق است که او را در آتش سرنگون کند.
پیوستن انس بن حارث كاهلی به سپاه امام
در مقتل الحسين بحرالعلوم آمده است كه انس بن حارث كاهلی كه از كوفه آمده و دعوت امام از حر بن جعفی را شنيده بود به امام پيوست. او پيرمردی بزرگوار و از اصحاب پيامبر بود و از پيامبر رواياتی شنيده و در بدر و حنين او را ياری كرد بود. انس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنید که فرمود: «فرزندم -اشاره بهامام حسین علیه السلام- در سرزمینی به نام کربلا کشته میشود، هر کس تا آن هنگام زنده بود و او را درک کرد باید یاری‌اش کند.» امام او را ستود و با خويش همراه كرد و او در كربلا جنگيد و به شهادت رسيد.
«کاروان عشق در راه کربلا»
موارد مربوطه:
اعمال و آداب شب و روز دوم محرم
اعمال و وقایع شب و روز چهارم محرم
شعر کوتاه درباره امام حسین (ع)
متن کامل زیارت عاشورا همراه با ترجمه