شب یلدا چه شبی است و در این شب ایرانیان چه می کنند؟

شب یلدا چیست

غروب آخرین روز پاییز کهن ترین جشن ایرانی  در سراسر کشور انجام می شود که به آن جشن شب چله یا شب یلدا می گویند. برای پاسخ به سوال این که شب یلدا چیست باید به شما عزیزان عرض کنیم که شب یلدا، همان آخرین شب پاییز است. در نقاط مختلف ایران با شور و شوق زیادی جشن یلدا را برگزار می کنند. شب چله یا شب یلدا در فرهنگ ایرانی قبل و بعد از اسلام در بین اقوام مختلف ایران جایگاه ویژه و خاصی داشته است.

این جشن باستانی بهانه ای شده برای دور هم جمع شدن اقوام دور و نزدیک تا ارتباط خانواده ها محکم تر شود. ایرانی ها از نخستین کارهایی که برای این شب انجام می دهند، خرید میوه هایی مانند انار و هندوانه است علاوه بر این بسیاری از خانواده ها هم به خرید آجیل اقدام می کنند.

تاریخچه شب یلدا

شب چله، میلاد مهر و خورشید شکست ناپذیر از دیگر نام های شب یلدا یا همان آخرین شب پاییز محسوب می شود. بلندترین شب سال، اولین شب پاییز است که با نام شب چله یا شب یلدا نام گذاری شده و در بین ایرانی ها قدمتی 7000 ساله دارد. در دوران مختلفی از تاریخ ایران برگزاری این شب توسط حکومت ها اجبار نشده ولی ایرانیان جشن یلدا را همیشه برگزار می کرده اند و آن را پاس می داشته اند.

اعمال شب یلدا

ایرانیان برای سپری کردن دورهمی های خود در شب یلدا کارهای مختلفی انجام می دهند از اعمال شب یلدا به گزینه های زیر می توان اشاره کرد:

داستان خوانی و شعر خوانی

شعر خوانی و داستان خوانی یکی از بخش های جذاب محسوب می شود که امروزه جایگاه چندانی ندارد. در زمان های گذشته داستان های شاهنامه در دورهمی های یلدا خوانده می شد و ضمن قصه گویی بزرگ تر ها شروع به خواندن اشعار برای کوچک ترها می کرده اند.

تفال به حافظ

در دورهمی های شب یلدا دیوان حافظ جایگاه ویژه ای دارد و تفالی به دیوان حافظ می زنند تا از این طریق بتوانند از احوال آینده خود اطلاع پیدا کنند. رسم دیگری که در این شب در بین مردم مرسوم بوده، این است که گردو را می شکستند و از روی پوک بودن یا نبودن آن اقدام به گرفتن فال می کرده اند.

خوردن آجیل شب یلدا

یکی از بخش های پر طرفدار جشن یلدا خوردن انواع آجیل ها است. علاوه بر طعم عالی که آجیل ها دارند از خواص فراوانی هم برخوردار هستند.

خوردن میوه های شب یلدا

در سفره یلدای ایرانی ها در شب چله علاوه بر آجیل ها انواع و اقسام میوه ها هم وجود دارد. یکی از این نوع میوه ها، هندوانه بوده که شب یلدا بدون آن کامل نمی شود؛ چون اعتقاد بر این است هندوانه که میوه ای تابستانی است، سرمای زمستان روی آن هیچ اثری نمی گذارد. انار یکی دیگر از میوه های پر مصرف یلدا می باشد که نماد زایش و شادی است این میوه آب دار و خوشمزه به دلیل خواص فراوان آن شادی و انرژی را تقدیم انسان می کند

انار میوه ای خون سازی است از دیگر میوه های که در سفره وجود دارد، می توان به پرتقال، سیب، خرمالو و نارنگی نیز اشاره کرد. انار و هندوانه گل سر سبد میوه های سفره شب چله هستند.

اهمیت رنگ قرمز در فرهنگ ایرانیان قدمتی 5000 ساله دارد. ایرانیان قبل از این که ساکن فلات کنونی ایران شوند در جای زندگی می کرده اند که دو ماه تابستان و 10 ماه زمستان بود به همین دلیل اهمیت زیادی به گرمای خورشید می دهند. به این واسطه برای ایرانیان هر چیزی که به خورشید مرتبط بوده، مانند رنگ ارغوانی سپیده دم برایشان اهمیت فراوانی داشته است.

همین موضوع باعث شده رنگ قرمز  برای آن ها گرامی باشد لذا میوه انار و هندوانه جایگاه خاصی در سفره یلدای ایرانیان دارد.

خوردن کدو حلوایی

کدو حلوایی فروش بالایی با نزدیک شدن شب یلدا پیدا می کند و با رنگ نارنجی جذابی که دارد به سفره یلدا گرمای ویژه ای را تقدیم می کند.

کدو حلوایی نماد غلبه روز بر شب بوده است. برخی از خانواده های ایرانی در شب چله به خوردن چغندر پخته یا لبو اقدام می کنند لبو یا همان چغندر پخته شده، نماد روزی و برکت است که می تواند برکت را تقدیم خانه های ایرانی کند.

تهیه غذای شب یلدا

در این شب بهترین فرصت برای خانواده های ایرانی است که دور هم جمع شوند به همین دلیل تمام تلاش خود را انجام می دهند تا غذای خوشمزه و لذیذی را تهیه کنند.

از غذا هایی که در این شب میل می شود، می توان به کلم پلوی شیرازی، انار پلو و سبزی پلو با ماهی و زرشک اشاره کرد.

بردن شب چله ای برای تازه عروس ها

با فرا رسیدن شب چله خانواده های عروس و داماد هدایایی را به عروس و داماد می دهند این مراسم به شکل خاصی در هر دیار و شهری برگزار می شود.

در گذشته دختر و پسری که نامزد بوده اند در موقعیت های خاصی مانند شب یلدا یکدیگر را می دیده اند به همین دلیل این شب بهانه ای بوده تا آن ها یکدیگر را دیدار کنند.

از هدایای که برای عروس و داماد استفاده می شود، می توان به گوشت، مرغ، میوه، آجیل و خشکبار، طلا، کیف، کفش و لباس زمستانی، یک قواره پارچه، شیرینی های متنوع، کله قند و غیره اشاره کرد.

روشن کردن آتش

در دیدگاه گذشتگان روشن کردن آتش نماد خورشید و روشنی بوده لذا برخی افراد برای رفع تاریکی، اهریمن و نحسی آتش در شب چله آتش روشن می کرده اند.

شب یلدا در شهرهای ایران

آیین شب یلدا در شهرهای مختلف ایران بر اساس فرهنگ های خاص هر منطقه برگزار می شود در این قسمت از محتوا قصد داریم رسومات آن در شهرهای مختلف را بررسی کنیم.

شمیرانات و تهران: به دلیل باغ ها،   رودخانه ها، قنات ها و آب و هوای عالی که دارد، محصولات کشاورزی  زیادی در این منطقه کشت می شود به همین دلیل در این خطه از کشور در این ساعات از میوه های گوناگونی استفاده می شود.

سیب شمیران یکی از میوه های است که روی سفره یلدای این منطقه از کشور وجود دارد. بارش برف زیاد در شمیران باعث شده افراد بسیاری برف زیادی را داخل کاسه بریزند و با شیره ترکیب و مصرف کنند.

آش های میوه مانند آش انار، آش کوفته، آش سماق، آش آلو و آش آلوچه از غذاهای سر سفره یلدا محسوب می شوند.

اهالی تهران قدیم به خواص میوه های خشک اهمیت فراوانی می دهند به همین دلیل مصرف انواع آجیل در بین تهرانی ها رواج گسترده ای گرفته است.

خراسان: در ادبیات خراسان واژه یلدا  به چشم نمی خورد ولی اسناد مکتوب و شفاف نشان می دهد که در خراسان شب چله انجام می شود.

مردم این خطه در گذشته با خود چراغی به شب نشینی یلدا می برند تعداد زیاد چراغ ها باعث شده به این شب، شب چراغانی یا شب چراغ می گویند.

از آیین های شب چله می توان به شربت سنتی، نوع شیرینی به نام کفبیخ و شیرینی کف اشاره کرد در اینمراسم ریشه گیاه چوبک را در آب می جوشانند سپس در ظرف بزرگ سفالی آن ها را می ریزنند، جوانان و مردان فامیل ساعت ها آن ها را به هم می زنند.

تا به کف سفتی تبدیل شود در مرحله بعد شیره شکر را با این کف سفت شده ترکیب می کنند در مرحله بعد با پسته یا مغز گردو آن را تزیین می نمایند.

اصفهان: در شب یلدا مردم اصفهان به خانه بزرگ تر ها می روند و به حافظ تفال می زنند و شاهنامه می خوانند.

از آجیل هایی که مردم شهر اصفهان در این شب میل می کنند، شامل جوز قند، قیسی، برگه آلو زردآلو، بادام، برگه گلابی، گردو، کشمش و غیره می شوند.

در سفره یلدا اصفهانی ها از میوه های مانند گلابی، سیب، انار و هندوانه استفاده می کنند.

با چای و شربت میزبان از مهمانان پذیرایی می نماید، کام مهمانان را با برف و شیره انگور شیرین می کند از غذا های که در این شب سرو می شود، می توان به کوفته، دلمه، پلو ماهی و غیره اشاره کرد. اصفهانی های قدیم به دو بخش به نام چله کوچیکه و چله، زمستان را تقسیم بندی می کنند از اول دی ماه تا بهمن ماه را چله می گویند.

آذربایجان غربی: در زبان ترکی شب یلدا چیلله گئجه سی نامیده می شود که برای دورهمی ها فرصت مناسبی محسوب می شود.

نماد شب یلدا هندوانه است که به نام چیله قارپیزی شناخته می گردد مردم این خطه از کشور بر این عقيده  هستند که مصرف هندوانه در این شب می تواند، از سرمای زمستان آن ها را محافظت می کند.

نقل های معروف آذربایجان غربی، خربزه، هندوانه، حلوا، پشمک و غیره در سفره یلدای این استان دیده می شود.

از دیگر رسم های این منطقه از کشور که به آن چیلله لیک یا چیلله پایی می گویند به منزل نو عروس هدایایی برده می شود.

جشن خدر نبی یکی از رسم های قدیمی این نوع خطه بوده که جوانان دم بخت روستایی اقدام به جمع آوری خربزه، هندوانه، ذرت، نخود و گندم می کنند، سپس آن ها را می پزنند و خشک می نمایند در مرحله بعد در یک هاون با نمک آن ها را می کوبند و خوراکی به نام قووت تهیه می کنند.

جوانان این خوراکی را به اندازه هفت ناخن بر می دارند و در هنگام خوابیدن زیر زبان خود قرار می دهند، سپس توسط بزرگ تر ها خواب آن ها تعبیر می شود.

حبوباتی که دختران دم بخت جمع آوری کرده اند به وسیله آن ها آش پخته می شود و بین همسایه ها پخش می گردد تا بخت آن ها باز شود.

در شهرهای کرد زبان مانند مهاباد، اشنویه، نقده، پیرانشهر اشعار کردی خوانده می شود و جوانان خود را با بازهای سنتی مانند فنجان بازی و جوراب بازی سرگرم می نمایند.

آذربایجان شرقی: در این شب خانواده های آذربایجان شرقی در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع می شوند و غذاهای مانند آش، خشیل و کوفته میل می کنند.

میوه های سرخی مانند انار، هندوانه و انواع مرکبات را میل می نمایند خشکبار هایی مانند حلوای گردو، لبو، گندم برشته با شاهدانه، سنجد، بادام، کشمش و غیره قسمت های از سفره یلدای این خطه را تشکیل می دهند.

یکی از رسوم این منطقه از کشور این است که خانواده داماد در نخستین شب چله تازه عروس هدایای که به آن ها خنچه چله یا خوانچه می گویند به خانه عروس می برند.

کردستان: شب زمستان ( شه‌و زمسان ) شب چله ( شه‌و چله ) از دیگر نام های شب یلدا در کردستان بوده است. سنندجی ها در تفاله سرکه خربزه های کوچکی را قرار می دهند تا در این شب خربزه ترش یا کالک تورش داشته باشند.

علاوه بر این، چند ماه قبل خوشه های انگور را در زیرزمین و سایه آویزان سقف می کنند تا خشک شوند و در این شب میل می نمایند.

از دیگر اجزای سفره یلدا می توان به پیاز، ماست، دوغ، کره محلی، روغن محلی، بادمجان، دلمه برگ مو، دلمه فلفل سبز و کلم اشاره کرد.

پس از شام مهمانان کالک ترش میل می کنند تا هم از میوه های رنگارنگ هم از تنقلات متنوع استفاده می نمایند.

مازندران: چله شو به زبان محلی مازندران همان شب یلدا است که شامل دانه کردن انار، پاک کردن برنج و خانه تکانی بوده که چند روز قبل از این شب انجام می شود.

این مراسم به حدی اهمیت دارد که اگر برای شام خانواده ای تدارک ندیده باشد، بدشگون است.

فسنجان با اردک یا مرغ، ماهی یا اردک، سبزی پلو با مرغ از جمله شام های شب یلدا محسوب می شوند.

از خوراکی های این شب می توان کدو حلوایی پخته با عسل و دارچین، گندم برشته، تخم بو داده هندوانه و کدو، کوکو سبزی، آجیل، میوه و انار را نام برد از مهم ترین آداب شب یلدا، شب نشینی است.

فارس: اهالی شیراز با عنوان چله بزرگ، شب یلدا شناخته می شود که از اول دی تا 10 بهمن ماه است. شیرازی ها اعتقاد دارند که امکان تغییر مزاج افراد در شب چله وجود دارد به همین دلیل گرم مزاج ها و سرد مزاج ها به ترتیب چیزهای سرد و گرم می خورند تا طبعش آن ها بر گردد.

در شب چله از رنگینک، ارده شیره، ارده و خرما که گرم هستند، مصرف می کنند. خوردن آجیل شیرین در این شب یکی دیگر از رسم های اهالی این استان بوده که شامل برگه هلو، خرک، برنجک، شکر پنیر، مغز بادام، مویز، قیصی، گردو، کشمش، توت خشک، نخودچی بدون نمک، انجیر و قصبک هستند.

از دیگر بخش های این شب بلند می توان طبخ کلم پلو، شب زنده داری، تفال به دیوان حافظ شیرازی و تناول شب یلدا را نام برد.

لرستان: در لرستان با آداب ویژه ای مراسم این شب اجرا می شود، شب اول قاره و شُوچله از نام های شب یلدا در این خطه از کشور است.

به دخترهای خانواده و تازه عروس ها هدایایی را فامیل و بزرگان خانواده به آن می داده اند.

از تنقلات سفره یلدای لرستان می توان به انواع شیرینی های محلی، آجیل مخصوص، گردو، پسته، بادام، گندم شیره، کشمش، نخودچی، گندم شادونه، کنجد و گندم اشاره کرد.

قزوین: از چند روز قبل قزوینی ها شروع به نان پختن می کنند و به حدی نان می پزنند که تا پایان زمستان به نان احتیاجی ندارند.

در این شب میوه های تازه و خشک مصرف می شود، علاوه بر این میوه های سرخ رنگ که به آن ها شب چره می گویند، خوردن آن ها شگون دارد.