نگاهی بر زندگی فردوسی، پاسبانِ زبان فارسی؛ زندگینامه فردسی از تولد تا مرگ این شاعر
فردوسی یکی از بزرگترین شاعران جهان است که بسیاری او را بزرگترین حماسه‌سرای تاریخ می‌دانند. بدون فردوسی بزرگ، زبان فارسی اکنون نابود شده بود! پس اگر شما نیز می‌خواهید با این بزرگ مرد ایرانی آشنا شوید، در ادامه متن همراه سایت خود یعنی روزانه باشید.
فهرست موضوعات این مطلب
تولد و اوایل زندگی
فردوسی در سال 319 هجری شمسی، مصادف با 329 هجری قمری و 940 میلادی در روستای پاژ توس به دنیا آمد. پدر فردوسی در طبران توس مال و اموال و جایگاه مناسبی داشت. خانواده فردوسی از دهقانان صاحب زمین و ثروت بودند و به همین دلیل، فردوسی در دوران نوجوانی و جوانی در آسایش و راحتی زندگی کرده است.
نام پدر او ابومنصور و نام مادرش گردویه زهرا بوده است. پدر از کشاورزان بزرگ خراسان و مادرش یکی از شاهزادگان مازندرانی به نام اسپهبدان بود. او دارای سه خواهر بوده است.
علاقه به تاریخ
حکیم ابولقاسم فردوسی اوایل حیات را به کسب مقدمات علوم و ادب گذرانید و مقدمات کمال و تحصیل را نزد پدر و در مکتب خانه های باژ و طوس فرا گرفت، سپس به مدرسه ای در طوس برای ادامه تحصیل رفت. او از همان دوران به خواندن داستان های تاریخی علاقمند شد. تمکن مالی فردوسی باعث شد او بتواند دوران نوجوانی و جوانی را صرف مطالعه تاریخ و به دست آوردن علم کند.
دوران کودکی فردوسی با دوران پادشاهی سامانیان هم زمان بود و پادشاهان سامانی به ادبیات ایران علاقه بسیار داشتند و با پشتیبانی از زبان فارسی، عصری درخشان را برای پرورش زبان و اندیشه ایرانی آماده ساختند. فردوسی در مدرسه با فردی به نام محمد بن حسن آشنا شد و آنها به مدت چهل سال با هم همنشین بودند.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی مولوی؛ داستان زندگی مولانا از تولد تا مرگ و بهترین اشعار شاعر
شاهنامه
فردوسی از نظر مادی دارای ثروت و موقعیت قابل توجهی بود و توانست در دوران نوجوانی و جوانی کتاب‌های تاریخی فراوانی بخواند. او پس از آشنایی با تاریخ ایران و مطالعه آن به داستان‌ها و افسان‌های کهن ایرانی بیشتر علاقه‌مند می‌شد، طوری که تصمیم به نوشتن مجموعه‌ای عظیم از داستان‌های اساطیری ایرانیان گرفت و طبع و ذوق شاعری و شور و دلبستگی او بر زنده کردن مفاخر ملی، باعث بوجود آمدن «شاهنامه» شد.
فردوسی در سال 370 یا 371، به نظم در آوردن شاهنامه را آغاز کرد.
فقر
شاهنامه مهمترین اثر فردوسی و یکی از بزرگترین آثار ادبیات کهن فارسی می‌باشد که نزدیک به پنجاه هزار بیت دارد که در آن داستان‌های ملی و تاریخ باستانی پادشاهان قدیم ایران و پهلوانان بزرگ سرزمین ما نوشته شده است.
سرودن شاهنامه سی و پنج سال طول کشید، فردوسی اوایل از ثروت و دارایی قابل توجهی برخوردار بود و برخی از بزرگان علاقمند به تاریخ باستان نیز او را از نظر مالی یاری می‌کردند. اما به تدریج فردوسی دچار فقر و تنگدستی شد.
حکیم ابولقاسم فردوسی سی و پنج سال را صرف سرودن شاهنامه کرد آن را به سلطان محمود غزنوی که تازه به سلطنت رسیده بود، برای دریافت پاداش اهدا نمود.
وعده‌های پوچِ سلطان محمود
سلطان محمود در ابتدا به عنوان پاداش و جایزه به فردوسی وعده داد شصت هزار دینار به او پرداخت کند. اما خلف وعده کرد و تنها شصت هزار درم یعنی یک دهم مبلغی را که وعده داده بود برای فردوسی فرستاد و او را رنجیده خاطر نمود.
علت پیمان شکنی سلطان محمود این بود که فردوسی پیرو مذهب تشیع بود و اشعار زیادی در ستایش یزدان سروده بود اما سلطان محمود پیرو مذهب تسنن بود.
حکیم ابوالقاسم فردوسی به دلیل رنجش خود از غزنین پایتخت غزنویان خارج و به زادگاه خود بازگشت.
سلطان محمود پس از چندی از کرده خود پشیمان شد و فرمان داد شصت هزار دینار را به طوس ببرند و به فردوسی تقدیم کنند اما زمانی هدیه به طوس رسید که فردوسی حیات فانی را بدرود گفته بود.
فرمانبرداران سلطان محمود هدیه را به دختر فردوسی تقدیم نمودند اما دختر فردوسی از پذیرفتن هدیه پادشاه خودداری نمود و آن را پس فرستاد.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی استاد شهریار؛ از ماجرای عاشق شدن و تلخ ترین خاطره شاعر تا مرگ وی
ازدواج و خانواده
از زمان دقیق ازدواج فردوسی نیز تاریخ مشخصی در منابع ذکر نکرده‌اند؛ اما پسر فردوسی در سال 359 هجری قمری به دنیا آمده است.
فردوسی دو فرزند، یک دختر و یک پسر، داشت؛ که پسرش را در زمان حیات از دست داد.
درگذشت فردوسی
برای زمان فوت فردوسی نیز روایت دقیقی وجود ندارد. بر طبق روایت‌های مختلف، فردوسی حوالی سال 397 هجری خورشیدی یا 411 هجری قمری، جان سپرده است. در شاهنامه نیز به اعداد 76 و 81 سال در مورد عمر فردوسی، اشاره‌هایی دیده می‌شود. می‌توان از اطلاعات موجود نتیجه گرفت که فردوسی در حدود 80 سال عمر کرده است.
آرامگاه
از دفن فردوسی در قبرستان توس ممانعت شد؛ زیرا در آن زمان دفن مسلمانان شیعه را در این قبرستان ممنوع کرده بودند.
سرانجام فردوسی را در حیاط خانه خودش دفن کردند و یکی از حاکمان محلی غزنویان، بنایی در محل مقبره فردوسی ساخت. در طول زمان این آرامگاه روبه‌ویرانی می‌رفت؛ تا زمان حکومت پهلوی که در طی سال‌های 1307 تا 1313 شمسی، به دستور رضا شاه پهلوی و توسط انجمن میراث فرهنگی، بنای آرامگاه فردوسی را کامل بازسازی کردند.
آرامگاه فردوسی امروزه در 20 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیر عبوری به‌سمت کلات نادری و در نزدیکی شهر تاریخی طبران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد.
روستای پاژ (زادگاه فردوسی)، امروزه با نام روستای فاز شناخته می‌شود. این روستا امروزه در 28 کیلومتری آرامگاه او قرار گرفته است.
در سال 1313 شمسی و هم‌زمان با آیین هزاره فردوسی از بنای جدید آرامگاه فردوسی رونمایی شد. در سال 1348، هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، طراحی آرامگاه را تکمیل کرد و شکل امروزی بنای آرامگاه فردوسی، نتیجه طراحی استاد هوشنگ سیحون است.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی نادرشاه افشار، کابوسِ دشمنانِ ایران از تولد تا مرگ
معماریِ هخامنشیان
سنگ قبر مقبره فردوسی از جنس مرمر است و یک متر در 1.5 متر طول و عرض و 50 سانتی‌متر ارتفاع دارد. تالار بنای آرامگاه، سالنی مربعی شکل از جنس مرمر است و در بخش‌های مختلف آن اشعار شاهنامه را حک کرده‌اند. در بخش‌هایی از این تالار نیز نشانه‌هایی از معماری اصیل ایران در زمان هخامنشیان، به چشم می‌خورد.
نمای بیرونی آرامگاه از بتن، سنگ و کاشی ساخته شده است و شباهت‌هایی با مقبره کوروش در پاسارگاد دارد.
در محوطه آرامگاه فردوسی موزه و کتابخانه‌ای ساخته‌اند؛ که در آنها از آثار باستانی کشف شده از منطقه توس و نسخ خطی نگهداری می‌شود.
قدم زدن در میان باغ زیبا و سرسبز آرامگاه توس و تماشای تندیس باشکوه فردوسی، بسیار لذت‌بخش است. با قدم زدن در حوالی مقبره فردوسی به مقبره‌ای ساده با تندیسی کوچک بر بالای آن بر می‌خورید؛ که متعلق به شاعر برجسته شعر نوی ایران، مهدی اخوان ثالث است.
در تاریخ 19 مهرماه سال 1399، محمدرضا شجریان، خسرو آواز ایران، نیز در محوطه آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شد.
شاهنامه درباره چیست؟
شاهنامه بخشی از هویت ملی و فرهنگ ایرانی را تشکیل می‌دهد. قهرمانان و افسانه‌های ملی ایران، در اشعار شاهنامه، دوباره متولد می‌شوند و نبرد با بدخویی و فساد را آغاز می‌کنند.
شاهنامه فردوسی در طول سالیان دراز، سنت و فرهنگ ایران‌زمین را حفظ کرده و به نسل امروز این سرزمین رسانده است.
در اختتامیه شاهنامه فردوسی با زیبایی تمام اثر خود را توصیف می‌کند. بنا بر گفته فردوسی، شاهنامه اثری استوار از فرهنگ پارسی است که هم‌چون کاخی عظیم، پیکر فرهنگ پارسی را تناور نگه خواهد داشت.
فردوسی در این دو بیت به‌مدت زمان نگارش اثر خویش نیز اشاره می‌کند.
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
قهرمانان شاهنامه
در شاهنامه، قهرمانان ملی و پهلوانان اساطیری در مقابل ناراستی قد علم می‌کنند و دست مایه این ایستادگی عقل و خرد است.
انسان‌های نیک در اثر فردوسی هرگز در برابر ستمگری سر خم نمی‌کنند و از فدا شدن نیز باک ندارند.
مقاومت کاوه آهنگر در مقابل ضحاک، ستیز سیاوش در برابر سودابه، نبرد رستم و سهراب، تقابل اسفندیار و سیاوش و داستان زال و رودابه، از برجسته‌ترین نمونه داستان‌های فردوسی در شاهنامه هستند؛ که نویسندگان، شاعران، نمایشنامه نویسان و شاعران زیادی این داستان‌ها را دست مایه خلق آثار خود کرده‌اند.
از زمان پا گرفتن هنر تئاتر در ایران، شاهنامه فردوسی منبعی مطلوب برای علاقه‌مندان خلق آثار نمایشی بوده است و هنرمندان بزرگی بهترین آثار خود را با الهام از شاهنامه خلق کرده‌اند.
درون مایه شاهنامه بر اساس آزادخواهی و آزادگی مردم ایران است. پهلوانان شاهنامه مانند فریدون، سیاوش، کیخسرو، رستم، گودرز ، کاوه، سهراب، اسفندیار و افراسیاب نیز، در جنگ دائمی برای مطالبه آزادی و آزادگی هستند.
مطلب مشابه: بیوگرافی ابوریحان بیرونی؛ درباره زندگی این دانشمند ایرانی از تولد تا درگذشت وی
موضوع داستان های شاهنامه
با خواندن شاهنامه فردوسی در می‌یابید که فردوسی در سخن لطیف و پر شور است و طبع لطیف و روحیه وطن دوستی فردوسی در اشعار او دیده می‌شود.
هجو، دروغ و تملق در اشعار فردوسی جایی ندارد و او شاعری اخلاق گرا و فضیلت دوست بوده است.
شاهنامه سه بخش کلی دارد که سه دوره اساطیری، پهلوانی و تاریخی را شامل می‌شوند. فردوسی در شاهنامه شرح احوال، پیروزی ها، شکست‌ها و دلاوری‌های ایرانیان از کهن‌ترین دوران یعنی نخستین پادشاه جهان کیومرث تا سرنگونی دولت ساسانی به دست تازیان را آورده است.
بنابراین اهمیت شاهنامه تنها به دلیل وجهه ادبی این اثر نیست؛ بلکه می‌توان این اثر را شناسنامه‌ای مکتوب از اجداد ایرانیان نامید.
خط داستانی شاهنامه
در دوره اساطیری شاهنامه، فردوسی از زمان پادشاهی کیومرث تا ظهور فریدون را با زبان شعر بیان می‌کند.
در این دوره ایرانیان به جنگ داخلی مشغول هستند و سرکوب دیوان که استعاره‌ای از بومیان فلات ایران است، بزرگترین دغدغه پادشاهان ایران‌زمین بوده است.
کاوه دادگر
پادشاهان این عصر، کیومرث، هوشنگ، تهمورث و جمشید بودند؛ اما با پیروزی ضحاک خون‌خوار، دوره 1000 ساله ستمگری آغاز می‌شود؛ ولی در نهایت با قیام کاوه آهنگر و همراهی پیروانش، ضحاک از بین می‌رود و به دوره پهلوانی می‌رسیم.
در دوره اساطیری کشف آتش، جدا کردن آهن از سنگ، رشتن و بافتن و کشاورزی ابداع می‌شوند.
با پیروزی فریدون بر ضحاک، دوره پهلوانی شاهنامه شکل می‌گیرد. در این دوره جنگ‌های ایران و توران شروع می‌شوند.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی زکریای رازی، دانشمند بزرگ ایرانی کاشف الکل از تولد تا مرگ
گشتاسب، زال، رستم
پهلوانان برجسته شاهنامه در این دوره ظهور می‌کنند و پادشاهان کیانی روی کار می‌آیند. از پادشاهان این دوره کیقباد، کیکاووس، کیخسرو، لهراسب و گشتاسب هستند و پهلوانانی مانند زال، رستم، گودرز، توس، بیژن و سهراب در سپاه پادشاهان جنگاوری می‌کنند.
کیکاووس
در دوره پهلوانی، سیاوش پسر کیکاووس به دست افراسیاب کشته می‌شود و به خونخواهی‌اش، رستم به توران زمین می‌رود و افراسیاب را سرنگون می‌کند.
مطلب مشابه: نگاهی بر زندگی ابوعلی سینا؛ زندگینامه ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی
زرتشت
«زرتشت» پیامبر ایرانیان در دوره گشتاسب ظهور می‌کند و اسفندیار به دست رستم کشته می‌شود. دوره پهلوانی با کشته شدن رستم به دست برادر بدطینت خود «شغاد» و به قدرت رسیدن بهمن پسر اسفندیار به پایان می‌رسد.
بهمن سیستان را پس از مرگ پدرش با خاک یکسان می‌کند.
دوره تاریخی شاهنامه با روی کار آمدن بهمن آغاز می‌شود و با پادشاهی همای، داراب و دارا ادامه می‌یابد.
حمله اسکندر در شاهنامه
دارا همان داریوش سوم است که در حمله اسکندر مقدونی به ایران کشته می‌شود. در شاهنامه فاصله روی کار آمدن اشکانیان با غلبه بر اسکندر مقدونی با ابیاتی کوتاه سروده شده است و سپس به شروع حکومت ساسانیان، پرداخته می‌شود.
شاهنامه فردوسی با حمله اعراب به ایران‌زمین و غلبه آنها بر ساسانیان، خاتمه می‌یابد. ابیات شاهنامه در طول زمان بدون تحریف و تغییر باقی مانده‌اند.
مطلب مشابه: زندگینامه هوشنگ ابتهاج؛ مروری بر زندگی شخصی و هنری سایه شاعر معروف
رستم
مهمترین چهره شاهنامه، محبوب فردوسی و البته ایرانیان، معنی نامش هم پهلوان و دلیر است. در شاهنامه او را بسیار تحویل می‌گیرند و حتی زایش او را غیر عادی می‌دانند و می‌گویند رستم به شکلی که امروز به آن می‌گویند سزارین (همان رستم زای خودمان) به دنیا آمده.
نیای پدری رستم همگی پشت در پشت پهلوانان اول ایران زمین بودند، بخصوص سام بزرگ که آوازه اش جهانگیر بود.
نیای مادری رستم اما چندان خوشنام نبودند! مادر رستم از نژاد ضحاک است. با این‌حال رستم چنان آبرویی برای خود و خانواده‌اش می‌خرد که کسی یادی از این پیشینه خانوادگی نمی‌کند.
معروف ترین داستان‌های شاهنامه حول محور رستم است، مثل داستان رستم و سهراب که درباره کشتن فرزند نادیده رستم است یا داستان رستم و اسفندیار که درباره کشتن اسفندیار رویین تن است که با تحریک دیگران قصد کشتن رستم را می‌کند.
هفت خوان رستم و عاقبت دردناک او که کشته شدن به دست نابرادری‌اش شغا است هم جزو ماجراهای رستم‌اند.
اسفندیار
او فرزند پادشاه ایران گشتاسب است.
در زمان پدر او، زرتشت ظهور می کند و طی ماجراهایی اسفندیار توسط زرتشت رویین تن می‌شود.
در شاهنامه اسفندیار و رستم چند بار به جنگ هم می‌روند و عاقبت رستم که پهلوان کهنسالی شده، اسفندیار جوان را شکست می‌دهد، چون توسط سیمرغ می‌فهمد که چشمان اسفندیار رویین نشده و به این خاطر، تیری به چشمان او می‌زند و برنده میدان می‌شود.
مطلب مشابه: زندگینامه سعدی شیرازی؛ درباره زندگی شاعر و نویسنده معروف سعدی
ضحاک
نماد شر و نفرت، ظلم و سیاهی و تمام آنچه بدی است! پرش مرداس تازی حاکم دشت نیزه وران بود که اتفاقا آدم بدی نبود ولی ضحاک قساوت را تمام می‌کند، او فریب ابلیس (به عنوان شر مطلق) را می‌خورد و پدرش را می‌کشد.
کاری بی‌سابقه (نماد بی حرمتی در شاهنامه). ضحاک وقتی به تخت ایران زمین می‌نشیند یک بار دیگر هم فریب ابلیس را می‌خورد و ماردوش می‌شود و مغز جوانان را می‌خورد. عاقبت هم با قیام مردمی کاوه و همراهی فریدون کارش به اتمام می‌رسد.
کاوه آهنگر
کاوه آهنگری ساده دل در روزگار ضحاک بود. زمانی که پسرانش به دستور ضحاک برای خورده شدن مغزهایشان دستگیر شدند، کاوه عصبانی شد و شورید و این مقدمه قیام کاوه شد.
کاوه پیشبند چرمی آهنگری خود را بر سر نیزه‌ای کرد و همان شد علم مخالفت با ظلم ضحاک.
وقتی مردم از قیام کاوه آگاه می‌شوند، دسته دسته به او می‌پیوندند. در این بین فریدون هم که مترصد فرصتی برای قیام است به کاوه می‌پیوندد.
فردوسی درباره کاوه بعد شکست ضحاک سکوت کرده ولی به این موضوع اشاره کرده که از او دو پسر باقی مانده به نام‌های قارن و قباد که از پهلوانان بزرگ ایران زمین بودند و در دوران منوچهر و نوذر در سپاه ایران می‌جنگیدند.
قباد به دست بارمان، سردار افراسیاب کشته می‌شود.
مطلب پیشنهادی: داستان های شاهنامه و حکایت هایی خواندنی و کوتاه از فردوسی
افراسیاب
او بزرگترین پادشاه توران است. افراسیاب آنقدر از ایرانیان کینه دارد که به هر بهانه‌ای به ایران حمله می‌کند.
در اولین حمله‌اش هم نوذر پادشاه ایران را می‌کشد و موفق می‌شود بر تخت شاهی بنشیند و اگر دلاوری قارن و زال و کشواد نبود، ایران از دست رفته بود.
سیمرغ
پرنده‌ای عجیب، با ظاهری که ترکیبی است از بال‌های عقاب، چهره‌ای شبیه به سگ یا گرگ و پنجه شیر.
او از داستان زال وارد شاهنامه می‌شود؛ وقتی پدر زال با بی مهری فرزندش را رها می‌کند، سیمرغ او را بزرگ می‌کند و از آن به بعد سیمرغ راهنمای زال و فرزند او رستم می‌شود.
سیمرغ با انسان‌ها صحبت می‌کند، با آتش زدن یکی از پرهایش پیدا می‌شود و محل زندگی‌اش هم البرز کوه است.
البته در کتاب‌های دیگر مثل منطق الطیر عطار، سیمرغ جور دیگری ترسیم شده.
رخش
اسب مخصوص رستم است.
وقتی رستم به سن و سال جنگ رسید هر اسبی سوار می‌شد، هیچ کدام نمی‌توانستند وزن او را تحمل کنند اما ناگهان چوپانی پیدا شد که گفت اسبی دارد که قیمتش خاک ایران است و به شرطی اسب را به او می‌دهد که ایران را از چنگ تورانیان که آن زمان در اشغال افراسیاب بود، آزاد کند.
اینگونه رخش شد یار و همدم رستم، تا جایی که بعضی وقت‌ها حتی جان او را هم نجات می‌داد.
کلام آخر
ما امروز درباره یکی از بزرگان ایران یعنی فردوسی بزرگ نوشتیم؛ امیدواریم که این مقاله برای شما مفید بوده باشد و همچنین این مقاله دلیلی برای آغاز مطالعه بیشتر تاریخ ایران عزیزمان باشد. در پایان امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید. / نویسنده امیرسالار کریمی
مطلب پیشنهادی: تک بیتی فردوسی با اشعار ناب و عاشقانه این شاعر